- राजु बास्कोटा
यी पहिलो पुस्ताका स्थापित व्यवसायी हुन्, जो युवापुस्तालाई गाइड गर्नुपर्नेमा छिट्टै धनी हुने महत्त्वाकांक्षाले अनुपालनामा ध्यान नदिँदा असफल दर्ज भए । उनीहरूको अर्को पुस्ता व्यवसायमा आउनै नसक्ने गरी थलिन पुग्यो । छोटो समयमै रोलमोडल बनेका व्यवसायीहरू पलभरमै भुइँमान्छे बन्दा नयाँ पुस्तामा गलत सन्देश गएको छ ।
यस आलेखमा पहिलो पुस्ताका आधा दर्जन व्यवसायीहरू कसरी उचाइमा पुगे ? र, कसरी भुइँमा झरे भनी तथ्यमा आधारित विश्लेषण गरिएको छ ।
लक्ष्मीबहादुर–जीतबहादुर
सिन्धुपाल्चोकका नरसिंहबहादुर श्रेष्ठले जग हालेको एनबी ग्रुपलाई उनका छोरा लक्ष्मीबहादुर र जीतबहादुरले अगाडि बढाउदै बैंक, बीमा, जलविद्युत् तथा उद्योग क्षेत्रमा विस्तार गर्दै निकै ठूलो व्यापारिक घराना बनाए ।
एनबी ग्रुपको ५० प्रतिशतभन्दा बढी लगानी भएका नेपाल बंगलादेश र एनसीसी बैंकको अस्तित्व समाप्त भएको छ भने एनबी इन्स्योरेन्स पनि आईएमई जनरल इन्स्योरेन्समा गाभिएर अस्तित्वमा छैन । यस्तै देशकै पहिलो निजी क्षेत्रले निर्माण गरेको हाइड्रोपावर नेशनल हाइड्रोपावरबाट एनबी ग्रुप करीब निकालिएको छ ।
पब्लिक कम्पनी नै आफ्नो निजीसरह चलाउने एनबी ग्रुपको नीतिले शक्तिकेन्द्र रिझाउन सफल भए तर व्यवसाय अघि बढेन ।
एनबी ग्रुपको परिवारका सदस्यहरूबीच सम्पत्ति हस्तान्तरणको विषयमा सधैं किचलो परिरहन्थ्यो, जसकारण नेपालमा धेरैवटा बिजनेसको शुरूआत गर्ने यो समूह अहिले धूलिसात् भएको छ । बदनाम छ ।
एनबी ग्रुपका अधिकांश सदस्यलाई बैंकिङ कसुरको मुद्दा लागिसकेको छ भने बैंक तथा वित्तीय संस्थाबाट लिएको कर्जा नतिरेपछि कालोसूचीमा पनि परेका छन् । बैंकिङ कसुरको मुद्दाबाट भने शक्तिकेन्द्रसँग उठबसले उम्किए ।
बैंकिङ कसुरको मुद्दा परिवारका सदस्यलाई लाग्ने भएपछि जीतबहादुर श्रेष्ठ र उनका छोराहरूको नाममा रहेको सम्पत्ति लक्ष्मीबहादुरका छोरा एल्सन श्रेष्ठको नाममा सारिए पनि सर्वोच्च अदालतले उनीहरूलाई सफाइ दियो । अमेरिकामा बस्ने लक्ष्मीबहादुरका छोरा एल्सन श्रेष्ठ एनबी ग्रुपले ऋण लिएका कम्पनीको व्यवस्थापक र सञ्चालक थिएनन् ।
एनबी ग्रुपका लक्ष्मीबहादुरका दुईवटा छोरा एल्सन र विल्सन श्रेष्ठ हुन् भने जीतबहादुरका छोराहरू जेन, जस र जीवेश श्रेष्ठ हुन् । जीतबहादुर कालोसूचीबाट हटेपछि एल्सनको नाममा नामसारी भएको सम्पत्ति फिर्ता गर्न भनेका थिए ।
सम्पत्ति विवाद भएसँगै एनबी ग्रुप टुक्रियो । एनबी ग्रुपको नेतृत्व लक्ष्मीबहादुरले गरे, जीतबहादुरले जेन ग्रुप खोले ।
जीतबहादुर आफूले विश्वास गरेर अधिकार दिएको व्यक्तिले इमानदारीपूर्वक काम नगरेकाले ग्रुप छाडेको बताउँछन् । लक्ष्मीबहादुर भने जीतबहादुरको परिवारले धोका दिएको आरोप लगाउँछन् ।
स्थापित एउटा व्यावसायिक समूहमा देखिएको किचलो र असफलता नयाँ पुस्ताका लागि झस्काउने अस्त्र नै बन्यो । एनबी ग्रुपका जीतबहादुर र लक्ष्मीबहादुर दाजुभाइबीचको सम्पत्ति विवादले यसका स्थापित व्यवसाय तितरवितर मात्रै भएनन् उनीहरूको साख समेत शून्यमा झर्यो ।
पीयूषबहादुर अमात्य
सन् १९९८ मा नेपालले पहिलोपटक नेपाल भ्रमण वर्ष मनाएको बेला पोखरामा १६५ कोठाको एउटा रिसोर्ट खुल्यो । ‘वन अफ द ग्रेटेस्ट होटल इन द वल्र्ड’ थिममा खुलेको ‘फूलबारी रिसोर्ट’ थियो त्यो ।
पोखरामा ४०० रोपनीको विशाल क्षेत्रफलमा फैलिएको रिसोर्ट शुरू गर्ने व्यवसायी थिए, दरबारनिकट पीयूषबहादुर अमात्य । तत्कालीन समयमा फूलबारीलाई नेपालको मात्र नभई दक्षिण एसियाकै ठूलो रिसोर्ट मानिन्थ्यो । रिसोर्ट लामो समयसम्म गज्जबले चल्यो, अमात्यले मनग्गे पैसा पनि कमाए । तर, विडम्बना खानदानी व्यवसायी अमात्यको ‘डाउनफल’को कारण पनि त्यही फूलबारी रिसोर्ट नै बन्यो ।
राजा र राजपरिवारका व्यक्ति विदेशमा जाँदा व्यक्तिगत रूपमा डलर व्यवस्थापन गर्न सक्ने हैसियत भएका अमात्यको बायोडाटामा फूलबारीको असफलताले बैंक डिफल्टरका रूपमा खराब चरित्रको परिचय थपिदियो । जीवनको धेरै कालखण्डमा सफल उनी उत्तरार्धमा आइपुग्दा असफलताको ट्याग भिर्न बाध्य भए ।
फूलबारी ओरालो लाग्नुका कारण विभिन्न छन् । माओवादी सशस्त्र द्वन्द्व, दरबार हत्याकाण्ड र पीयूषबहादुर आफ्नै एटिच्युड । देशमा संकटकाल लागेपछि पर्यटकको संख्या घट्दै गयो । साथै, अमात्यले शुरू गरेका एभरेस्ट बियर र स्टीलका अन्य व्यवसायसमेत सफल भएनन् । २०६२/६३ पछि शान्तिप्रक्रिया शुरू भयो । त्यसपछि नेपालमा पर्यटकको संख्या बढ्न थाल्यो । माओवादी शान्ति प्रक्रियामा आएपछि उद्योग तथा प्रतिष्ठानमा श्रमिक आन्दोलन चर्कियो, जसको असर फूलबारीले थेग्न सकेन ।
अमात्यको शक्ति दरबार थियो, दरबार नै शक्तिहीन भएपछि उनले व्यवसाय चलाउन सकेनन् । बैंकसँग नेगोशिएशनमा गएर कर्मचारी व्यवस्थापन गरेपछि होटल चल्न सक्ने थियो तर अमात्य रुग्ण उद्योगमा पारेर सुविधा लिने खेलमा लागे । अवस्था यतिसम्म खराब भइदियो कि रिसोर्टले कर्मचारी र कामदारलाई नियमित तलब दिन सकेन, उल्टै अवकाश दियो ।
लामो समयसम्म बैंक र रिसोर्ट सञ्चालक पीयूषबहादुरबीच विवाद भयो । ऋण लिएदेखि पीयूषबहादुरले केही करोड मात्रै तिरेका थिए, रिसोर्ट बन्द भएपछि उनले बैंकको साँवा–ब्याज तिरेनन् । बैंक र अमात्यबीच लामो समय छलफल र वार्ता पनि हुन सकेन । फलस्वरूप बैंकले उनलाई कालोसूचीमा राख्यो । उनका काठमाडौंलगायत अन्य ठाउँमा रहेका जग्गा पनि रोक्का भए ।
२०६५ वैशाखमा अमात्यले जसरी पनि रिसोर्ट सञ्चालन गर्ने आश्वासन दिएपछि नेपाल बैंकले कालोसूचीबाट हटाउँदै सोही वर्षको जेठमा ऋण असुली न्यायाधिकरणबाट समेत मुद्दा फिर्ता लियो । तर, अमात्यले ऋण सल्टाउन गरेको प्रयासले काम गरेन ।
त्यसको ६ वर्षपछि नेपाल बैंकले १५ दिने सूचना र २०७२ सालमा ३५ दिने सूचना प्रकाशित गर्यो । तर, अमात्यले ऋण तिर्न कुनै चासो देखाएनन् ।
शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री भएका बेला उनको ब्याज मिनाहा गरिदिएर ऋण तिर्ने प्रयास भएको थियो । तत्कालीन अर्थमन्त्री ज्ञानेन्द्रबहादुर कार्कीले बैंक व्यवस्थापनलाई दबाब पनि दिए, तर सफल हुन सकेनन् ।
यसबीचमा अमात्यले चिनियाँ व्यापारीलाई १० अर्ब रुपैयाँमा ८० प्रतिशत शेयर बेच्ने कसरत नगरेका होइनन्, तर त्यो पनि सफल भएन ।
उसो त अमात्यले २०७३ सालमा साँवामात्रै बुझाउने प्रस्ताव पेस गरे । रुग्ण उद्योगका रूपमा साँवाबापतको १ अर्ब ३१ करोड रुपैयाँ लिएर बैंकसमक्ष पुगेका अमात्यको प्रस्ताव बैंकले अस्वीकार गरेपछि त्यत्तिकै तुहियो ।
नेपाल बैंकले उक्त ऋणलाई २०७६ मा पुनः संरचना गर्यो । र, साँवा १ अर्ब ३१ करोड र साधारण ब्याजमात्रै २ अर्ब ३६ करोड रुपैयाँ गरी कुल ३ अर्ब ४७ करोड रुपैयाँ निस्कियो ।
त्यसपछि अमात्यले रिसोर्ट सञ्चालन गर्ने तर यसका लागि २५ करोड रुपैयाँ थप ऋण आवश्यक भएको प्रस्ताव बैंकसमक्ष पेश गरे । तर, अब भने अन्तर्राष्ट्रिय चेन होटल मेरियटले रिसोर्ट सञ्चालन गर्ने भन्ने प्रस्ताव पेश भयो । अमात्यको भनाइअनुसार २०७७ वैशाखबाट मेरियटले रिसोर्ट सञ्चालन गरिसक्नुपर्ने थियो ।
लामो समयसम्म पनि रिसोर्ट सञ्चालनमा नआएपछि अमात्य र बैंकबीच कैयौंपटक छलफल भए । तर, निचोड निस्केन । अमात्यसँगको छलफल सकारात्मक नभएपछि कन्सोर्टियम लिड गरेको नेपाल बैंकले २०७९ असार ३ गते रिसोर्ट लिलामीको सूचना निकाल्यो । लिलामी रोक्न माग गर्दै अमात्यले उच्च अदालत पाटनमा मुद्दा दर्ता गरे । बैंकले कानूनी प्रक्रिया शुरू गरेपछि अमात्यले विभिन्न शक्तिकेन्द्र र अदालत प्रयोग गरेर प्रक्रिया अघि बढ्न दिएनन् । तर अदालतले लिलामी प्रक्रिया रोकेन ।
अमात्यले अन्ततः विदेशी साझेदार भित्र्याएर रिसोर्ट सञ्चालन गर्ने प्रक्रिया अघि बढाए । लामो समयको छलफलपछि रिसोर्टले २ अर्ब ७५ करोड तिर्ने र २०८० असार मसान्तभित्र बैंकले सम्पत्ति फुकुवा गर्ने समझदारी भयो ।
रिसोर्टलाई पुनः व्यवस्थित ढंगले चलाउन म्यारिएट डीसँग सम्झौता गरिसकेको भन्दै बैंकले छिटो काम गरिदिए भने छिटो रिजल्ट निस्कने आशमा छन्, पीयूषबहादुर । तर, अब उनी रिभाइभ हुने अवस्थामा छैनन् ।
सुधीर बस्नेत
डेढ दशकअघि सफलता चुमेर नेपाली बिजनेस कम्युनिटीका नवोदित राजकुमारको पहिचान बनाएका सुधीर बस्नेत व्यवसायको शिखरमा अडिन नपाउँदै ग्वार्लाम्म भुइँमा झरे । काठमाडौंमा जग्गा खण्डीकरण गरी अग्ला बिल्डिङ ठड्याएर अनि सहकारीमा उच्च ब्याज दिएर आम मान्छेको मन जित्न सफल सुधीर अहिले असफल व्यवसायीको सूचीको अग्रपंक्तिमा छन् ।
२०६२/६३ देखि २०६५/६७ सालसम्म सुधीरले एक वचनमै करोडौं बटुल्थे । बैंकदेखि सर्वसाधारणसम्म सुधीरलाई पैसा दिन लालायित हुन्थे । सुधीरको ओरिएन्टल सहकारीमा बचत गरेका बचतकर्ताले अहिलेसम्म बचत फिर्ता पाउन सकेका छैनन् भने हाउजिङ र अपार्टमेन्टका बुकिङकर्ताले अहिलेसम्म घरबारविहीन हुनुपरेको छ ।
अति महत्त्वाकांक्षा र अव्यवस्थित म्यानेजमेन्टले बस्नेतलाई असफल बनायो । धेरैपटक सुधीर प्रहरीको कस्टडीमा पनि पुगे । सुधीरलगायतको समस्या समाधान गर्न सरकारले अधिकारसम्पन्न आयोगहरू पनि गठन गरिसकेको छ । यद्यपि, अहिलेसम्म समस्या ज्यूँकात्यूँ छ ।
समस्याग्रस्त सहकारी संस्था वा संघको व्यवस्थापन गर्न सरकारले गठन गरेको अधिकारसम्पन्न समितिको प्रतिवेदनअनुसार बस्नेतले ओरिएन्टल सहकारीका निक्षेपकर्ता, विभिन्न हाउजिङ तथा अपार्टमेन्टका बुकिङकर्ता, बैंक, व्यक्ति र सरकारलाई तिर्नुपर्ने कर दायित्व गरी कुल १६ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढी तिर्नुपर्नेछ । यसबीचमा सुधीरले सुध्रिने प्रयास गरे । २५/३० करोड रुपैयाँ बचतकर्तालाई फिर्ता पनि गरे । तर जहाँ पुगेर ढले अब फेरि त्यहाँ पुग्न सक्ने छैनन् ।
कमल ज्ञवाली
२०६२/६३ सालतिर काठमाडौंमा घरजग्गाको भाउ आकासियो । ज्ञवाली घरजग्गाको कारोबारमा सक्रिय भए । साझेदारीमा जग्गा प्लटिङ पनि गर्थे उनी । बैंकहरूले पनि घरजग्गाको प्लटिङमा ठूलो लगानी गरेका थिए । तत्कालीन किस्ट बैंक त घरजग्गामा लगानी गर्ने बैंकमा अग्रपंक्तिमै पथ्र्यो । किस्ट बैंकका प्रबन्ध सञ्चालक थिए ज्ञवाली ।
पैसा कमाउन आक्रमक तरिकाले लागेका ज्ञवालीले छोटो समयमै मनग्गे पैसा कमाए । २०५२ सालमा १० हजार रुपैयाँ बोकेर गुल्मीबाट उच्च शिक्षा अध्ययनका लागि काठमाडौं आएका ज्ञवालीले १०/१२ वर्षमै ३ अर्ब रुपैयाँको हाराहारीमा सम्पत्ति कमाइसकेका थिए । त्यो सबै कमाइको स्रोत शेयर र घरजग्गा थियो ।
घरजग्गाकै कारण सन् २००८ को विश्व आर्थिक मन्दी आयो । तत्कालीन गभर्नर डा. विजयनाथ भट्टराईको पालामा राष्ट्र बैंकले २०६६ पुस २ गते घरजग्गा क्षेत्रमा २५ प्रतिशतभन्दा बढी लगानी नगर्न बैंकहरूलाई परिपत्र गर्यो । राष्ट्र बैंकको त्यही परिपत्रपछि नेपालमा पनि घरजग्गा करोबारमा मन्दी आयो । ज्ञवालीले ५० करोड रुपैयाँभन्दा बढी घरजग्गामा लगानी गरेका थिए । २०६७ सालतिरको बजार मूल्यअनुसार उनीसँग २ अर्ब ५० करोड रुपैयाँभन्दा बढीको शेयर थियो । त्यसबेला ज्ञवाली नेपालका धनीहरूको सूची निकाल्नुपर्यो भन्थे किनकि उनी आफूलाई देशकै धनाढ्य व्यक्तिहरूमध्ये एक ठान्थे ।
किस्ट बैंकमा मात्र ज्ञवालीसँग आफ्नो र अरूको नाममा गरी ४० लाख कित्ताभन्दा बढी शेयर थियो । सिद्धार्थ डेभलपमेन्ट बैंक लगायतमा पनि उनको शेयर थियो । २०६६ पछि घरजग्गाको कारोबार ठप्पजस्तै भयो । शेयर बजार लगातार घट्यो । लगानीयोग्य पूँजी अभाव लगायतका समस्याका कारण बैंकिङ क्षेत्र ठूलो दबावमा पर्यो । १ वर्षको अवधिमा भएका यी ३ वटा घटना ज्ञवालीका लागि आकाश खसेझैं भयो । आफूसँग भएको शेयर र घरजग्गा बेचेर त्यसबेलै ऋण सल्ट्याएका भए उनी यस स्थितिमा आइपुग्ने थिएनन् । तर, केही समयमै घरजग्गा र शेयरको मूल्यमा सुधार आउला भन्ने आशामा उनले पहिलेको ऋण थेग्न ऋणमाथि ऋण थपे ।
परिस्थित झन् भयावह बन्दै गयो । संकट टरेन । उनी झन् समस्यामा फस्दै गए । समस्यामा फसिरहेका बेला ज्ञवालीविरुद्ध राष्ट्र बैंकमा उजुरी पर्यो । त्यसबेला गभर्नर थिए डा. युवराज खतिवडा । ज्ञवालीसँग खतिवडाको इगो प्रोब्लम थियो ।
ज्ञवाली गभर्नरका लागि नाम सिफारिसमा परेका तत्कालीन डेपुटी गभर्नर वीरविक्रम रायमाझीलाई गभर्नर बनाउन लबिइङ गर्दै हिँडेका थिए । तर, खतिवडा गभर्नर भए । खतिवडाले ज्ञवालीलाई सिध्याउने दाउ कुरेर बसिरहेका बेला उजुरी पर्यो ।
उजुरीका आधारमा राष्ट्र बैंकले २०६९ सालमा छानबिन गर्दा ज्ञवालीले १२ करोड पर्ने धितोमा साढे १५ करोड रुपैयाँ ऋण दिएको देखिएपछि जम्को प्रकाशन प्रालिबाट साढे ३ करोड रुपैयाँ तत्काल उठाउन निर्देशन दियो । किस्टले जम्कोबाट साढे ३ करोड रुपैयाँ तत्कालै उठायो पनि । सो काण्डमा राष्ट्र बैंकले ज्ञवालीलाई ५ लाख रुपैयाँ जरिवाना तिरायो । तर, ऋणी किशोर ढकाललाई भने बैंकिङ कसुर अन्तर्गत मुद्दा दायर गर्न सीआईबीलाई पत्राचार गरियो । सीआईबीको अनुसन्धानमा ढकाललाई दिएको ऋण ज्ञवालीले नै प्रयोग गरेको खुलेपछि उनीविरुद्ध प्रहरीले मुद्दा दर्ता गर्यो । पाटन उच्च अदालतले जेल र ६ करोड ६५ लाख रुपैयाँ बिगो जरिवानाको फैसला सुनायो । प्रहरीले उनलाई भारतको नयाँदिल्लीबाट २०७५ असोज १५ गते पक्राउ गर्यो । अहिले उनी जेल सजाय भुक्तानी गरिरहेका छन् ।
ज्ञवालीविरुद्ध सीआईबीले ठगी आरोपमा मुद्दा दायर गरेपछि किस्ट बैंकले आफ्नो अस्तित्व गुमायो । तत्कालीन प्रभु विकास बैंकले २०७१ भदौ ३० गते किस्ट बैंकलाई गाभेर एकीकृत कारोबार शुरू गर्यो । किस्ट किनेको प्रभुले भने २०७१ माघ १३ गते ज्ञवालीको बैंकमा रहेको शेयर बेचेर सावाँब्याजसहित २३ करोड रुपैयाँ असूल पनि गरिसकेको छ ।
ज्ञवालीलाई नजिकबाट चिन्नेहरूका अनुसार ज्ञवाली अति नै महत्त्वाकांक्षी थिए । महत्त्वाकांक्षाकै कारण उनी मध्यमवर्गीय परिवारबाट अर्बपति बने र सडकमा झरे ।
इच्छाराज तामाङ
इच्छाराज तामाङ अर्थात् सिभिल होम्स, सिभिल सहकारी, सिभिल ग्रुप र सिभिल बैंकका अध्यक्ष । नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी एमालेका समानुपातिक सभासद पनि । सिभिल होम्सका नाममा नेपालमा व्यवस्थित बसोबास निर्माण गर्ने क्रममा व्यवसायको आकार बढ्दै जाँदा पैसाको थुप्रोले किचेर उठ्नै नसक्ने अवस्थामा पुगे उनी ।
उनको ठगीको जालोमा सयौं मान्छे परे । तामाङले प्रत्येक व्यक्तिबाट ४ हजारदेखि १४ करोड रुपैयाँसम्म ठगी गर्न भ्याए । यतिधेरै व्यक्तिलाई ठगी गर्न सानो समय खर्चेका छैनन् उनले । आफ्नो कम्पनीमा विश्वास गरेर आएका सदस्यलाई दुई दशकदेखि जालोमा पारे । २०५७ सालमा १ लाख रुपैयाँ शेयर लगानी गरेर ठगीको जालो फिँजाएका तामाङ डेढ दशकमै अर्बौंका मालिक बने ।
यस अवधिमा उनको शानशौकत र ऐश्वर्यको ग्राफ उकालो मात्रै थियो । डेढ दशकअघि नै व्यक्तिगत सुरक्षा गार्ड लिएर हिँड्ने तामाङसँग कीर्तिपुरमा १० रोपनीमा बनेको २६ हजार वर्गफिटको अलिशान बंगला थियो । घरभित्र छिर्न धेरैवटा कम्पाउन्ड क्रस गर्नुपथ्र्यो भने कार्यालय रहेको सीटीसी मलमा उनको निजी लिफ्ट थियो । उच्च राजनीतिक नेतृत्वसँगको हिमचिम कम्ता थिएन तामाङको । उनी आफूले चाहेजस्ता नीतिनियम बनाउन सक्थे, पैसाको आडमा एमालेका तर्फबाट संविधानसभाका सभासदसमेत बने ।
सहकारी, बैंक र व्यक्तिबाट ऋण लिएर घरजग्गा व्यवसायमा लगानी गर्दै आएका तामाङले शुरूमा राम्रो नाफा कमाए । त्यसपछि अन्धाधुन्ध ऋण लिएर लगानी विस्तार गरे । एउटा यस्तो समय थियो बैंकका सीईओहरू तामाङलाई ऋण लिइदिनुपर्यो भन्दै घरसम्मै धाउँथे ।
तर, व्यवसायको चक्र बिग्रिएपछि बिस्तारै नगद प्रवाहको समस्या भयो । आफूसँग भएको सम्पत्ति बेचेर ऋण तिर्नुपर्नेमा सहकारीका बचतकर्ताको पैसा निजी कम्पनीमा हाले । बचतकर्ताको रकम बैंकको किस्ता तिर्न प्रयोग गरे । त्यहीँबाट शुरू भएको उनको ओरालो यात्रा राजनीतिक शक्ति र पैसाको आडमा केही वर्ष रोकिए पनि अन्ततः ढले ।
एमाले अध्यक्ष केपी ओलीसँग घनिष्ठ सम्बन्ध रहेका तामाङ शक्ति, सत्ता, पैसा र सन्कीपनको भरमा जसलाई जति ठगे पनि पचाउन सक्छु भन्ने मानसिकताले ग्रसित थिए । उनको ठगीले सीमा नाघेपछि ओलीले साथ छोडिदिए । अन्ततः उनी प्रहरी हिरासतमा पुगे ।
ठगीको जालोले ठडिएको तामाङको अर्बौंको साम्राज्य गल्र्यामगुर्लुम्म ढलेको छ । २०७८ असोज १८ गते पक्राउ परेका तामाङमाथि सिभिल बचत तथा ऋण सहकारीका १५०३ सदस्यको उजुरीका आधारमा ५ अर्ब ६७ करोड ५५ लाख २४ हजार रुपैयाँ बिगो र ८ वर्षको कैद सजाय मागसहित २०७८ मंसिर १७ गते काठमाडौं जिल्ला अदालतमा मुद्दा दर्ता भयो ।
हाउजिङका बुकिङकर्ता ठगिएको उजुरीका चाङ पनि उस्तै छन् । हाउजिङ निर्माणका लागि आवश्यक पर्ने निर्माण सामग्री सप्लाई गर्ने कम्पनीलाई समेत उनले ठगेका छन् । कतिपय व्यक्तिलाई तामाङले जग्गा दिने भनेर पैसा लिने तर जग्गा पास गरेर नदिने, घर दिने भनेर पैसा लिने तर घर पास गरेर नदिने, लिएको पैसा पनि फिर्ता नगरेर ठगे ।
घरजग्गा र शेयर बजार उच्च मूल्यमा पुगेका बेला उनीसँग करीब १२ अर्ब रुपैयाँ बराबरको सम्पत्ति भए पनि कतिपय बैंकले लिलामी गरिसकेका छन् । सहकारी ठगीमा मुद्दामा प्रहरीको केन्द्रीय अनुसनधान ब्यूरोले २०७८ सालमा तामाङ र सहकारीका तत्कालीन अध्यक्ष रहेका केशवलाल श्रेष्ठसहितलाई १ हजार ५०३ जना बचतकर्ताको जाहेरीको आधारमा ५ अर्ब ६७ करोड ५५ लाख रुपैयाँ बिगो मागदाबीसहित प्रतिवेदन बुझायो । सहकारी वकिलको कार्यालय काठमाडौंले उनीहरूविरुद्ध काठमाडौं जिल्ला अदालतमा ठगी मुद्दा दर्ता गर्यो । उक्त ठगी मुद्दा पूर्वपक्षका लागि थुनामा रहेका तामाङ र केशवलाल श्रेष्ठविरुद्ध २०८१ असारमा ७ करोड ८८ लाख ४५ हजार बिगो भराउनुपर्ने माग गर्दै पूरक अभियोग दर्ता भयो ।
विशेष अदालतबाट दोषी ठहर भएपछि इच्छाराजसहित पत्नी सिर्जना र मामाससुरा केशवराजलाई कैद सजाय र जरिवाना सुनाइयो ।
उनीहरूको सम्पत्ति जफत भयो । तामाङ अहिले ३ वर्षे जेल सजाय भुक्तान गरिरहेका छन् ।
विनोदबहादुर श्रेष्ठ
नेपालको हवाई उड्डयनमा स्थापित ब्राण्ड बनिसकेको र स्थापनाको १३ वर्षमा १३ वटा जहाजमार्फत आन्तरिक उडानमा एकछत्र राज गरिसकेको नेकोन एयर डुब्यो । नेकोनले दुईवटा न्यारोबडी जहाज ल्याएर अन्तर्राष्ट्रिय उडानसम्मको योजना बनाएको थियो ।
२०४८ सालमा स्थापना भएको नेकोन एयरले सर्वसाधारणलाई १७ करोड ९२ लाख रुपैयाँको शेयर जारी गरेको थियो । त्यसपछि भने सञ्चालकहरूले नै आफ्नो लगानी उठ्यो भन्दै एयरलाइन्सलाई दोहन गर्न थाले । जसकारण तत्कालीन नेकोन एयरका सञ्चालकहरू विनोदबहादुर श्रेष्ठ, दीपकराज कोइराला, दीपमणि राजभण्डारी, मृगेन्द्र जोशी, मुकुन्दभक्त श्रेष्ठ र रवीन्द्रलाल श्रेष्ठ कर्जा सूचना केन्द्रको कालोसूचीमा छन् ।
सञ्चालक नै फरार भएपछि एउटा स्थापित भइसकेको र नाफामा चल्दाचल्दैको वायुसेवा बन्द भयो । नेकोनपछि हालसम्म नेपालका कुनै पनि एयरलाइन्स कम्पनी पब्लिक छैनन् । नेकोनले सर्वसाधारणलाई १७ करोड ९२ लाख रुपैयाँको शेयर जारी गरेको थियो । नेपाल स्टक एक्सचेन्जले यसको सूचीकरण खारेज गरिसकेको छ ।
२०४८ सालमा स्थापना भएको नेकोन एयर छोटो समयमा सफलता सहित कहिल्यै उठ्न नसक्ने गरेर हराएको कम्पनी हो । वर्षको चार महिना बराबरको तलब बोनस दिने कम्पनी सञ्चालकको कमिसन मोहले गर्दा डुबेको हो । चार महिनाको नाफाको बोनस खुवाउने नेकोन एयरले अहिलेसम्म पनि कर्मचारीको तलब भुक्तानी गर्न सकेको छैन । तलबबापत ५ करोड रुपैयाँ भुक्तानी गर्न बाँकी छ । बन्द भएको नेकोन एयरको पुरानो जहाज म्युजियममा देख्न सकिन्छ ।
चण्डीराज ढकाल
चण्डीराज ढकालले सन् १९९६ मा २९ करोड रुपैयाँ ऋण लिएर खोलेको मोमेन्टो अपारल्ज नामक गार्मेन्ट उद्योग एक दशकमै नेपालको स्थापित कम्पनी बन्न पुगेको थियो ।
नेपालकै सबभन्दा ठूलो गार्मेन्ट उद्योग बन्न सकेको र निर्यातका हिसाबले उत्कृष्ट कम्पनी बनेको मोमेन्टोले ४ हजार जनालाई रोजगारी दिन थालेको थियो । लगातार ४ वर्ष सबैभन्दा बढी विदेशी मुद्रा भित्र्याएको भन्दै मोमेन्टोलाई सरकारले सम्मान पनि गरेको थियो । सन् २०१२ मा मोमेन्टो बन्द भयो । व्यवसाय स्थापित भइसकेपछि त्यसलाई जोगाउन नसकेका कारण चण्डीराज बैंकको कालोसूचीमा मात्रै परेनन्, असफल व्यवसायी सूचीमा दर्ज भए ।
निजी क्षेत्रकै सबैभन्दा ठूलो संस्था नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघका शक्तिशाली अध्यक्ष भएर रजगज गरेका ढकाल असफल व्यवसायीको सूचीमा परेपछि हराउँदै गए । उद्योग बन्द भएपछि स्थिर सम्पत्ति बिक्री गरेर भए पनि राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकको ऋण तिर्न लागेका भए रिभाइभ हुन सक्थे । तर उनी मन्त्री, प्रधानमन्त्री, शक्तिशाली नेता, गभर्नर, सचिव, प्रहरी प्रशासन लगायतलाई भनसुन गर्न लगाएर थामथुम गर्दै बसे ।
सुरज वैद्य महासंघको अध्यक्षमा चुनिएको बेला चण्डीलाई ऋणमुक्त हुने अवसर थियो । केही व्यवसायीहरू मिलेर चण्डीलाई ऋणमुक्त गराउन लागिपरे । यतिसम्म कि चण्डीराजसँगै सुरज पनि बैंकसँग नेगोशिएशन गर्न गए । त्यो बेला चण्डीले तिर्नुपर्ने करिब अर्ब रुपैयाँ थियो । लामो छलफलपछि ५५ करोड रुपैयाँ तिर्ने भए बैंकले लिलामी प्रक्रिया अघि नबढाउने समझदारी भयो । तर, उनले आफूसँग १०/१५ करोड रुपैयाँमात्रै भएको भन्दै त्यत्रो पैसा तिर्न नसक्ने बताए । त्यसपछि महासंघको नेतृत्वले बैंक र अर्थ मन्त्रालयसँग चण्डीको ऋण असुलीको विषयमा छलफल गर्यो । महासंघ नेतृत्वले दबाब दिएपछि बैंकले ५० करोड रुपैयाँ तिरे पुग्छ भन्यो ।
चण्डीले केही दिनको समय मागे । तर, हप्तादिन पछि आएर ५० करोड पनि बढी भयो ४० करोड पनि ‘तिर्न सक्दिनँ’ भन्ने जवाफ दिए । त्यसपछि चण्डीलाई ऋणमुक्त बनाउन लागेका सुरज वैद्य, भाष्करराज कर्णिकारहरू जिल्ल परे । र, उनीहरूले यो विषयमा लबिइङ गर्न छाडिदिए ।
ऋण नतिर्नका लागि बन्द भएको आफ्नो उद्योगलाई रुग्ण उद्योगमा राख्न सरकारी अधिकारीहरूलाई चण्डीले दबाब दिए । महासंघ नेतृत्वले पनि तीव्र लबिइङ गर्यो । तर त्यो योजना सफल भएन ।
२०७५ पछि पनि चन्डीलाई ऋण तिर्न दबाब बढ्यो । २०७६ को कोरोना महामारीले दबाब केही कम भयो । यसबीचमा ढकालले विदेशी साझेदार ल्याउने प्रयास गरे तर अहिलेसम्म पनि सफल भएका छैनन् ।
ढकालले दुबईको पर्फेक्ट इन्डस्ट्रिज ग्रुपलाई साझेदार बनाएर भित्र्याउने र बैंकको ऋण पनि तिर्ने प्रस्ताव पेश गरे । विदेशी साझेदार भित्र्याउने प्रस्ताव ल्याएपछि ऋणको पुनःसंरचना गर्ने, पुनःसंरचना गरिसकेपछि धितोको मूल्यांकन गर्ने र त्यसका आधारमा आयोजना अघि बढाउने समझदारी बन्यो ।
राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकको २९ करोड साँवा, त्यसको ब्याज र हर्जाना जोड्दा १ अर्ब रुपैयाँ बढी असुल्न बाँकी देखियो । बैंकले साँवा बराबर ब्याज अर्थात् ५८ करोड रुपैयाँ तिर्नुपर्छ भन्यो । चण्डीले ५० करोड रुपैयाँ तिर्छु भनेका थिए, रकमको फाइनल नेगोशिएशन हुन बाँकी भए पनि लगभग टुंगिएको थियो ।
एउटा मिलनविन्दु खोजियो । त्यसका लागि चण्डीले बैंकलाई टोकन मनीका रूपमा १० करोड रुपैयाँ तिर्नुपर्ने, सम्पत्तिको स्वघोषणा गर्नुपर्ने र रुग्ण उद्योगमा चलिरहेको प्रक्रियाको बारेमा एउटा चिठ्ठी ल्याउन बाँकी थियो । त्यो चण्डीले दिन सकिरहेका छैनन् । निजी क्षेत्रको सर्वोच्च संस्था हाँकेका चण्डी व्यवसायमा भने असफल भए ।
निष्कर्ष
पहिलो पुस्ताका स्थापित यी व्यवसायीहरू महत्त्वाकांक्षा र गलत व्यवस्थापनका कारण डुबेको प्रतिनिधिमूलक उदाहरण मात्रै हुन् । यी बाहेकका अन्य व्यापारी, उद्योगी, बैंकरदेखि सहकारी सञ्चालकसम्म डुबेका छन् । व्यवसायी डुब्ने र पहिलो पुस्ताको असफलताले नयाँ पुस्तालाई झस्काउने कारण अनेकौं छन् ।
पछिल्लो समय सहकारी अभियानबाट साम्राज्य खडा गरिरहेका जीबी राई, केदारनाथ शर्मा, केबी उप्रेती, सुरेन्द्र भण्डारी, रवीन्द्र चौलागाईं लगायत व्यक्तिहरू भुइँमा बजारिएका छन् । सूर्यदर्शन, आइडियल यमुना, शिवशिखर, गौतमश्री, पशुपति, लालीगुराँस, इमेज, देउरालीसहितका ठूला सहकारी डुबेका छन् ।
पहिलो पुस्ताका असफल व्यवसायीलाई देखेका, भोगेका र त्यसबाट पाठ सिकेका कतिपय दोस्रो पुस्ता जमेर व्यापार व्यवसायमा आउनसमेत डराएका छन् । व्यावसायिक साम्राज्य खडा गरेका व्यक्ति उचाइबाट सडकमा झरे, तिनैका कारण अर्थतन्त्रलाई धक्का दिने कामसमेत भएको छ ।
प्रतिक्रिया